Over jezelf nadenken is een prachtige menselijke eigenschap.
Hoe doe ik het?
Wij zijn ertoe in staat, maar we hebben er ook behoefte aan om onszelf af en toe onder de loep te nemen en ons af te vragen: “Hoe doe ik het?” Daarbij kijken we terug op de afgelopen tijd, soms zelfs op een heel leven of juist heel specifiek naar onze partnerrelatie of ons werk. Soms kan dit leiden tot voldoening en trots, soms tot dankbaarheid en intense vreugde, maar vaak geeft het ook reden tot droefheid, spijt en teleurstelling.
En over dit laatste wil ik het graag met je hebben. Zolang je dit kritisch nadenken naar je gedrag richt is dit oké en kan het je helpen om de positieve dingen te versterken en de negatieve te veranderen en beter te doen. Het gaat mis als dit nadenken over jezelf tot zelfverwerping leidt, tot de gedachte: ‘er is iets mis met mij, ik deug niet’. Dan leidt deze zelfevaluatie tot schaamte, een intens gevoel van te mislukken in de ogen van anderen en de onmacht om hier ook maar iets aan te veranderen.
Schaamte kan misschien bij occasionele gebeurtenissen een goed middel zijn tot correctie, bijvoorbeeld als we ons vergissen, iets vergeten of ons in het openbaar verspreken. Maar als je op zo’n moment het gevoel hebt dat je eigenwaarde totaal vernietigd wordt en je je compleet waardeloos begint te voelen en je het liefst even van de wereld zou zijn, heeft schaamte geen enkele positieve functie.
Schaamte is een lastige emotie
Schaamte is niet alleen een heel lastige ervaring voor onszelf, het maakt ook dat onze relaties moeilijk worden. We gedragen ons wantrouwig en achterdochtig naar elkaar, we zijn bang voor veroordeling en kritiek, zijn op onze hoede en gaan in de verdediging. We bouwen een muur rond onze emoties en we verbergen onze pijn. Hoe komen we hieruit?
Schaamte is een emotie die je zelfs lichamelijk kan voelen. Het is een soort verlamming die over je heen komt en waarop je niet weet te reageren. Je terugtrekken en hopen dat het gevoel zo snel mogelijk voorbijgaat is dan de enige mogelijkheid. Je schamen is een gevoel van kwetsbaarheid, je vernederd voelen in de ogen van de ander waarbij je je zelf als enorm klein ervaart en totaal anders dan de anderen.
Het lijkt alsof we voor schaamte kiezen
Hoewel schaamte een ellendige ervaring is, lijkt het net alsof we soms kiezen voor de schaamte. In plaats van te blijven bij ‘ik heb iets mis gedaan’ (de schuldvraag), zeggen we ‘ik ben mis’. Wat maakt dat we dit doen? Wat maakt dat schaamte de eerste reactie wordt als iets anders loopt dan we verwacht hadden? Voordat we dit gaan uitwerken laten we eerst eens kijken naar het verhaal van Adam en Eva.
Adam en Eva schaamden zich niet voor elkaar
In Genesis 2:25 lees je de oerervaring van veiligheid, gehechtheid en geborgenheid. ‘Ik mag zijn wie ik ben in jouw ogen en ook in mijn eigen ogen.’ Een ervaring die we hopelijk als kind hebben ervaren of in ieder geval later in ons leven bij vrienden of onze partner. Het is deze basisveiligheid die we nodig hebben om te kunnen leven, ons te ontwikkelen, naar buiten te treden, relaties aan te gaan en sterk te staan in alle uitdagingen die er op ons afkomen. Als deze ervaring gemist wordt in ons leven vraagt het om herstel, om een nieuwe context waarbinnen we deze kunnen ervaren. Het is deze ervaring van veiligheid die ons verbonden doet voelen met anderen: ‘ik ben geaccepteerd, ik hoor erbij en hoef mij niet te verdedigen of mijn plaats te verdienen.’
“Adam, waar ben je?” roept God
De warme en open relatie die er was tussen God en de mens was verdwenen. Tussen haakjes, wij komen allen uit een veilige gehechtheid met God. God heeft ons naar Zijn beeld gemaakt, heeft ons een hoge missie gegeven, had ons lief voor onze geboorte en ons persoonlijk aan onze ouders toevertrouwd (Psalm 22:10,11). Adam en Eva verborgen zich echter en motiveerden dit met schaamte. In plaats van hun fout toe te geven gooien ze het op schaamte.
Schaamte is een emotie. Een emotie die ons onszelf doet verbergen en angst geeft in onze relatie naar God en naar de mensen. Als het even later dan toch over hun fout gaat, schuiven ze deze door naar de ander: de vrouw, de slang en indirect krijgt ook God de schuld. Jonathan Sacks noemt dit de echte zondeval: de ontkenning van de schuld en de eigen verantwoordelijkheid.
Waarom schaamte en geen schuld
De vraag waar ik vooral bij stil wil staan is: waarom hebben Adam en Eva het over schaamte, en niet over schuld? Anders gezegd: waarom zeggen ze ‘er is iets mis met ons’ in plaats van dat ze zeggen ‘we hebben iets mis gedaan’. Tussen haakjes, God heeft het niet over schaamte, maar wel over schuld ‘wat ze gedaan hebben’, ook als even later de gevolgen over hun daad worden uitgesproken.
Waarom kiezen wij voor schaamte? Je zult zeggen: ik kies er niet voor, het overvalt me, ik voel het zo. Het is iets dat bijna onontkoombaar over me heen komt. Sterker nog, het is een terugkerende ervaring geworden. Telkens opnieuw voel ik schaamte bij me opkomen als er iets misgaat.
Wat mij bevreemdt is dat christenen soms houden van de boodschap dat er iets mis is met hen
Ze zijn zondig en moeten heiliger en beter worden en luisteren naar boodschappen die gaan om wat er allemaal mis met hen is en wat er bij hen moet veranderen. Het is net of die boodschap hen een beetje hoop geeft. Ik kan nog veranderen en goede voornemens maken. Ik zeg daarmee niet dat we niet naar onze fouten moeten kijken en we geen verlossing nodig zouden hebben, maar dat heeft niet te maken met wie we zijn maar met wat we doen. Of zou het zijn dat we dan net als Adam en Eva een excuus hebben: ‘Ik handel fout, omdat ik niet goed ben’? En heeft Sacks gelijk door te stellen dat onze echte zonde het ontlopen van de verantwoordelijkheid van onze daden is?
Oorzaken van schaamte
Vaak vindt schaamte zijn oorzaak in onze eerste levensjaren
We schamen ons bijvoorbeeld voor ons gezin van herkomst, maar we zijn er tegelijk ook loyaal aan. We krijgen boodschappen dat we ons moeten schamen en tegelijk slikken we integraal die in en gaan we denken dat we het verdienen. Op zichzelf hoeft dit niet dramatisch te zijn als we heel wat positieve ervaringen in onze relaties met anderen opbouwen die ons een gevoel van waarde en betekenis geven. Maar wanneer deze ontbreken en we niet zulke goede sociale vaardigheden ontwikkelen, kan schaamtegevoel een blijvend patroon worden.
Waarschijnlijk is de ene persoon er meer gevoelig voor dan de ander, maar als schaamte eenmaal een gevoelige plek is, kunnen situaties en mensen je er gemakkelijk in raken. Sterker nog je gaat anticiperen op schaamte. Bij voorbaat ben je al bang dat iets voor jou een schaamte-ervaring wordt. Het wordt dan een soort zelf vervullende profetie.
De hele maatschappij is erop gericht
Niet alleen de directe omgeving waarin je opgroeit, onze hele maatschappij is erop gericht om ons een gevoel van schaamte te bezorgen. Het verschaft haar middelen om zo een snel maar goedkoop gevoel van macht en invloed te hebben. In talkshows, soapseries en comedyprogramma’s kun je andere personen of groepen via humor gemakkelijk raken en zelfs vernederen, zonder dat deze zich kunnen verdedigen. Maar ook mode, reclame en rolmodellen via t.v. en magazines kunnen ons een gevoel van schaamte bezorgen. En dan laten we de sociale media nog even buiten beschouwing.
Brené Brown zegt het zo:
‘Terwijl we schaamte gebruiken om ons te verdedigen en om ons te vermaken, begrijpen we niet dat de wereld ons angst aanjaagt, de politiek verhardt, kinderen steeds gestrester en angstiger zijn en steeds meer mensen eenzaam zijn en in isolement leven’.
Als we geïsoleerde problemen zoals pestgedrag willen aanpakken zullen we eerst het algemene klimaat van de samenleving moeten veranderen. Dan zullen we moeten stoppen met te denken dat geluk ligt in individuele ontplooiing en onderscheiding. Dan zullen we moeten werken aan verbondenheid en dat we elkaar nodig hebben, dat we niet naast maar met elkaar moeten leven in diep respect voor de verschillen die er zijn.
Je terugtrekken, anderen pleasen of je frustratie bij anderen neerleggen
Nu zijn er bij schaamte drie mogelijkheden. De eerste mogelijkheid is dat je je terugtrekt, in stilte gaat lijden om je wonden te likken. Je gaat moeilijke situaties uit de weg en vermijdt plaatsen waarin je mogelijk sociale angst zou kunnen ervaren. De ellende is echter dat je daardoor nog meer op je honger naar verbondenheid komt te zitten en je nog gevoeliger wordt voor schaamte.
Een andere mogelijkheid is dat je anderen juist gaat ‘pleasen’, het hen zoveel mogelijk naar de zin gaat maken om kritiek en vernedering te voorkomen. Deze houding kost veel energie omdat je jezelf duur gaat verkopen, je altijd de sympathieke persoon wilt zijn en tegelijk ook op je hoede bent voor een pijnlijke reactie.
Nog een mogelijkheid is dat je ruzie gaat maken en je frustratie bij anderen neerlegt, vaak bij mensen in je veilige omgeving en die er niets mee te maken hebben. Door een beschamende opmerking op je werk word je kwaad op je partner, die op zijn/haar beurt de frustratie op de kinderen afreageert en deze de hond beginnen te schoppen.
Er zijn een aantal stappen nodig
Om uit je cirkel van schaamte en eenzaamheid te komen zijn een aantal stappen nodig. Stappen die je moet zetten omdat je anders vanuit een verkeerde houding en levensvisie elke gebeurtenis op dezelfde manier blijft ervaren en schaamtegevoelens niet zomaar verdwijnen.
- Erkenning
De eerste stap is erkenning. Erkennen dat je je schaamt. Sta stil bij je emoties, hoe rot deze ook voelen. Schuif ze niet weg, maar zie het als een menselijke ervaring die iedereen op zijn tijd kent. Besef dat schaamte je in een positie brengt die je blokkeert, je van jezelf vervreemdt. Want als je schaamte niet mag voelen, wat dan wel? - Er is niets mis bij jou
De tweede stap is de belangrijke vaststelling dat er niets mis is bij jou.
Er is niets in jou waar jij je voor moet schamen. Je bent een waardevol mens met schitterende talenten en capaciteiten. God heeft je niet bedoeld om levenslang onder een juk van schaamte te leven. Je bent waardevol voor Hem. Hij wil zelfs dat je de schaamte van het verleden vergeet door je een nieuwe positieve levenservaring van eer en verbondenheid te geven (Jesaja. 54:4). - Begrip voor jezelf
De derde stap in empathie. Zolang je geen begrip hebt voor jezelf, blijf je jezelf verwijten voor je gevoelens en zet je jezelf zo op slot. Empathie is stilstaan bij wat er gebeurt en je reactie begrijpen. Begrijpen dat je een sterk ideaalbeeld hebt en zien waar deze vandaan komt (je opvoeding of de maatschappij), je verlangen naar waardering en het erbij horen, je onmacht in het maken van contact. Zodat je in de gaten krijgt welk soort gebeurtenissen je op een bepaalde manier triggeren. - Verbinding maken met anderen
De vierde stap is het maken van verbinding. Juist bij schaamte heb je een enorme behoefte aan verbinding en wil je contact met anderen; begrip, troost en steun van hen. Maar als je het zo al moeilijk hebt om echte verbindingen aan te gaan, is het op een moment van schaamte nog moeilijker. Toch, kijk naar wat je nodig hebt en zoek mensen die je zouden kunnen steunen in het beter omgaan met je gevoelens. Vraag geen sympathie of compassie, want je bent niet zielig en ook geen slachtoffer. Wel heb je inlevend begrip en liefst ook een beetje herkenning nodig. - Loslaten van ideaalbeelden en verawachtingen
Vijfde stap is het loslaten van ideaalbeelden, afgoden zoals mode, bepaald rolgedrag, de verwachtingen vanuit je opvoeding.
De roeping van de kerk
Het is onze roeping om mensen te bevrijden van het juk van schaamte en in vrijheid te brengen. Laten we daarom dit thema bespreekbaar maken en tonen dat we allemaal kwetsbaar zijn. Dat de kerk niet een plaats van sterke geestelijke bodybuilders is, maar bedoeld is om een veilig klimaat te scheppen voor zwakke, kwetsbare mensen die samen komen in een totale acceptatie.
Lazarus
Als Jezus Lazarus uit zijn graf roept (Johannes.11:44), vraagt Hij de omstanders om hem los te maken van ingewikkelde grafkleren, die het hem moeilijk maken om naderbij te komen. Zo mogen ook wij mensen die nog in schaamte gehuld gaan bevrijden omdat Jezus reeds lang zijn machtswoord van bevrijding over hun leven heeft uitgesproken. We kunnen en hoeven mensen niet tot leven te roepen, maar we mogen wel Gods medewerkers zijn door mensen te bevrijden van alles wat hen verhindert om voluit te leven.
Om de ander te kunnen helpen is vooral empathie nodig
Empathie is dat je begrijpt dat de ander geen advies van je nodig heeft maar verbondenheid. Je zo inleven dat je de wereld kunt zien zoals de ander hem zien. Ga de ander dus niet geruststellen, maar onderzoek hoe hij zijn wereld ziet en beleeft en waar hij bang voor is.
Veroordeel hem niet, maar geef hem acceptatie. Doordat er in je woorden en houding geen veroordeling is, maak je het mogelijk dat de ander het ook anders kan zien en zijn eigen bril van zelfveroordeling los kan laten. Wees lotgenoot, deel in de gevoelens van de ander door de jouwe te tonen. Niet dat je hetzelfde moet hebben meegemaakt – er zijn geen identieke levenservaringen – maar wel dat je de gevoelens herkent. Zo ken jij ook machteloosheid, vernedering of eenzaamheid.
Schuld en schaamte
We zijn begonnen met het verhaal van Adam en Eva, waar schaamte de plaats van schuld innam. Juist wanneer we ons niet meer hoeven te schamen over wie we zijn en volledige acceptatie voelen kunnen we schuld bekennen. Schuld die ons niet wegvaagt of vernietigt. We kunnen erkennen wat er gebeurd is zonder dat onze eigenwaarde erdoor wordt aangetast. Een gezonde schuldcultuur kan ons helpen om te groeien en te ontdekken waarin we naar de ander zijn tekortgeschoten zonder dat we onze eigen identiteit daarmee op het spel zetten. Zie de psalmen 32 en 51. Maar ook dan moeten we beseffen dat het om echte schuld gaat. Niet omdat we dingen niet perfect doen, maar omdat we onze roeping verwaarlozen, ontrouw worden aan je levenstaak en ons geluk uit verkeerde bronnen halen en De Bron vergeten.
God vergeeft niet wie we zijn, maar wat we gedaan hebben.
Als je je niet hoeft te schamen,
kun je ook gemakkelijker je zonden belijden
en Gods vergeving aanvaarden voor je daden.
Gerrit Houtman, 2018
Literatuur:
- Brené Brown, Gelukkig ben ik niet de enige. Maak van schaamte en kwetsbaarheid je kracht! Utrecht, 2014
- Jonathan Sacks, Een gebroken wereld heel maken – verantwoordelijk leven in tijden van crisis, Vught 2016